क्षीरसागर, कमलाकर कृष्ण

 कमलाकर कृष्ण क्षीरसागर यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील सासवड येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण ठाणे येथील तारापूर-चिंचणी येथे झाले व माध्यमिक शिक्षण पेरुगेट भावे विद्यालयात झाले. उच्च माध्यमिक, महाविद्यालयीन शिक्षण फर्ग्युसन महाविद्यालय, पुणे येथे झाले. त्यांनी बी.एस्सी. (जनरल), एम.एस्सी. या पदव्या पुणे विद्यापीठातून प्राप्त केल्या. त्यांनी पुणे विद्यापीठातून १९७६ मध्ये भारतीय मधमाशांचा तौलनिक अभ्यास या विषयात पीएच.डी.ची पदवी मिळवली. त्यांनी १९५९मध्ये महाराष्ट्र राज्य खादी ग्रामोद्योग मंडळाच्या रेशीम संशोधन संस्थेत संशोधक साहाय्यक म्हणून डॉ.गो.बा.देवडीकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली रेशीम कीटक व रेशीम निर्मितीविषयक संशोधनास सुरुवात केली.

            त्या दृष्टीने पाचगणी, महाबळेश्‍वर, पुणे या भौगोलिक क्षेत्रांचे सर्वेक्षण करून एरंडी रेशीम व तुती रेशीमनिर्मितीच्या दृष्टीने संशोधन प्रकल्पांची आखणी झाली. त्याबरोबरच जंगली रेशीम कीटक जातींपैकी टसर आणि मुगा रेशीम कीटकांचे संगोपन करण्याचेही प्राथमिक प्रयोग झाले. तुती रेशीम कीटकांसाठी तुतीच्या विविध प्रकारच्या पानांचा तुलनात्मक उपयोग केला गेला. कीटकांचे अंडीपुंज मैसूरच्या रेशीम कीटक संशोधन संस्थेतून मिळवले. त्यासाठी तुती वनस्पतींच्या विविध वाणांची प्रायोगिक लागवड व त्यांचा आहाराच्या व वाढीच्या दृष्टीने तौलनिक अभ्यासही सुरू झाला. हे प्रयोग सुमारे ४-५ वर्षे करून महाराष्ट्रातील विविध ठिकाणच्या भौगोलिक कृषी परिस्थितीला अनुकूल असे वाण निवडले व ते शेतकऱ्यांपर्यंत पालनासाठी वितरित केले. याच अनुवंशिक निवडपद्धतींबरोबर एरंडी, तुती व टसर जातींच्या गुणसूत्र संख्या निश्‍चितीसाठी कोशिकाशास्त्रानुसार अभ्यास करण्यात आला. पैकी एरंडी आणि तुती रेशीम कीटकांच्या कृत्रिम बाह्य बीजफलन प्रयोगातून तुती कीटकांचे चार उत्पादन वाण निर्माण झाले. त्यावरचे शोधनिबंध आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये सादर करण्यात आले. मूळ म्हैसूर मातृप्रकारांपेक्षाही हे वाण अनेक गुणधर्मांच्या दृष्टीने सरस ठरले. महाराष्ट्र राज्याच्या वस्त्रोद्योग खात्याने या मूलभूत प्रयोगांची दखल घेऊन तुती लागवड व कीटक संगोपनापासून रेशीम वस्त्रनिर्मिती व विक्रीपर्यंतच्या योजनांना अधिकृत मान्यता व चालना दिली आणि हा कृषीपूरक ग्रामीण व्यवसाय महाराष्ट्रात स्थिरावला.